kue-yk-20120605-nunu.eaf/ALB1-026 Speaker Yuwanis Kai Recorded by Andrea L Berez, Pex, Openga, EHP, Papua New Guinea June 5, 2013 Kuman language (kue) Kuman_Nina !mangilya motngugl English Free translation From here we stay Tok Pisin Free Translation Taim mipela stap long hia TC 00:00:27.920 - 00:00:29.280 Kuman_Nina endimbo omge English Free translation we go back there Tok Pisin Free Translation nau mipela go bek long hap TC 00:00:29.606 - 00:00:30.973 Kuman_Nina yarume English Free translation DM Tok Pisin Free Translation nau... TC 00:00:31.746 - 00:00:32.546 Kuman_Nina gin, man-- English Free translation sp. mushroom, FS Tok Pisin Free Translation masrum TC 00:00:34.213 - 00:00:35.346 Kuman_Nina gin-ya kangiye-ya ti dalo mo? English Free translation that's called a 'gin'? Tok Pisin Free Translation Ah, kalim nem bilong dispela masrum? TC 00:00:35.772 - 00:00:37.759 Kuman_Nina ginbundu English Free translation sp.mushroom Tok Pisin Free Translation masrum TC 00:00:39.338 - 00:00:40.005 Kuman_Nina bundu nigle ime English Free translation mushroom from the river side Tok Pisin Free Translation dispela masrum gro arere long wara TC 00:00:41.231 - 00:00:42.544 Kuman_Nina Kongi Mirima we ende si mogl ende pond ta uu nigle ime ta yu panduglwa English Free translation A log, a big log was carried (by the river), going along, it finally was pushed out to the riverbank at Kongi Mirima. Tok Pisin Free Translation Dispela bigpela hap diwai, wara stat karim kam daun long Kongi Mirima. Pusim go arere. TC 00:00:42.893 - 00:00:46.453 Kuman_Nina Ginbundu ti ninie erere moglwa English Free translation Baby mushrooms were growing everywhere (on the log) Tok Pisin Free Translation Long dispela diwai, planti liklik masrum i gro. TC 00:00:47.019 - 00:00:49.026 Kuman_Nina yomba we, yomba yaglgagl ta pi kan mogl English Free translation the people, one of the men went there to see Tok Pisin Free Translation Wanpela bilong dispela lain man, i go was long dispela masrum. TC 00:00:50.320 - 00:00:53.306 Kuman_Nina Goglo bundugl mak ere panduglwa English Free translation He stuck a bamboo stick into the ground, and he marked it. Tok Pisin Free Translation Dispela man, i katim stik, na sanapim, i go daun long graun, na makim dispela hap. TC 00:00:53.766 - 00:00:55.412 Kuman_Nina mak ere panduglwa ambu suo ta pi mogl English Free translation He marked it. Then two women went there Tok Pisin Free Translation Em makim pinis. Na bihain tupela meri i go long hap... TC 00:00:56.346 - 00:00:58.739 Kuman_Nina gin iti urimbrike English Free translation They (two) start picking up the mushrooms Tok Pisin Free Translation na tupela pikim dispela masrum TC 00:00:58.942 - 00:01:00.275 Kuman_Nina pikim erere i kinde kondo English Free translation They finished picking all of them (mushrooms) Tok Pisin Free Translation Tupela pikim olgeta masrum TC 00:01:01.081 - 00:01:02.701 Kuman_Nina ye pi kanungo gin i na, gogl mak erika i ene kanimbroo? dungwa English Free translation he went and saw (them) "That mushroom is mine. I already put the stick marker, did you guys see it?" he said. Tok Pisin Free Translation Nau dispela man i go sekim dispela masrum. Na lukim tupela meri wok long pikim i stap. Na em askim tupela, "Mi putim mak. Yu tupela lukim o nogat?" TC 00:01:04.232 - 00:01:07.729 Kuman_Nina ambu sui ye si ikene ikene endungwa (note high tune: emotional involvemen of storytelling and of the action)t) English Free translation He beats up the two women (ikene ikene = around) Tok Pisin Free Translation nau em paitim tupela meri, nogut tru. TC 00:01:08.596 - 00:01:10.594 Kuman_Nina ta: kinde yomba moglwa gagl pangwa English Free translation one of them is pregnant (euph), she is pregnant Tok Pisin Free Translation Wanpela bilong tupela, i got bel. TC 00:01:11.480 - 00:01:13.616 Kuman_Nina ta: yoko moglwa English Free translation the other one is not Tok Pisin Free Translation Wanpela meri i nogat bela. TC 00:01:15.221 - 00:01:15.995 Kuman_Nina ye si ikene ikene dumia yomba iti bogl umbriwa mogl maliakano English Free translation he beat them up terribly ("sad" ending), the two injured people went (home), you see? Tok Pisin Free Translation Man ya wok long paitim tupela igo. Na tupela ranawe i go long haus, yu lukim? TC 00:01:17.102 - 00:01:20.600 Kuman_Nina kunda mangigl beglwa English Free translation they fight (close relations, within the family) Tok Pisin Free Translation Nau ol wokim bigpela pait. TC 00:01:20.834 - 00:01:21.926 Kuman_Nina boglbogl pandegl ana suglo moglo angara igle ere nemoglo di English Free translation After the fight, then "you stay here, brother, and take care of (the things, like the land, the coffee, in Openga), I say." Tok Pisin Free Translation Ol wok long pait igo nau, ok, nau em kirap na tok "brata, yu stap na lukautim ol samting na stap." TC 00:01:22.632 - 00:01:26.040 Kuman_Nina ye teke ende Kuman engwa English Free translation they ran away to kuman Tok Pisin Free Translation Nau em ranawe go long Kuman. TC 00:01:26.186 - 00:01:27.422 Kuman_Nina ende kuman engwa pi pandegl mogl ana imbo mogl engwa ee English Free translation after they went to kuman, then and then they stayed there for a while, then Tok Pisin Free Translation taim ol i go long Kuman, nau ol i stap long hap TC 00:01:28.735 - 00:01:32.582 Kuman_Nina mitna pi gembogl meglwa English Free translation went up to Gembogl, they live Tok Pisin Free Translation Na sampela bilong ol i go stap long Gembogl. TC 00:01:32.762 - 00:01:34.130 Kuman_Nina gembogl mogl engwa pi pi pandegl ana English Free translation after they live in Gembogl for a while then Tok Pisin Free Translation Ol i stap long Gembogl igo igo nau, TC 00:01:35.150 - 00:01:37.274 Kuman_Nina yerume English Free translation HES Tok Pisin Free Translation nau, TC 00:01:37.634 - 00:01:38.396 Kuman_Nina kua English Free translation bird Tok Pisin Free Translation pisin TC 00:01:40.082 - 00:01:40.610 Kuman_Nina kua min ta sungwa English Free translation Kua min (sp. tree) flowering Tok Pisin Free Translation Wanpela diwai we i karim ol flawa nau ol pisin save kam kaikai TC 00:01:41.252 - 00:01:42.320 Kuman_Nina min ta sungwo kua ti drendi negwa pi si geglwa pisin ya English Free translation sp.tree is flowering, the birds flock noisily all together (flighting, feeding, etc), eating, they went to hunt the birds Tok Pisin Free Translation Dispela diwai, i karim flawa so ol planti pisin wok long kam na kaikai dispela flawa. So dispela man i go long kilim. TC 00:01:43.046 - 00:01:46.790 Kuman_Nina kam olgeta kaikai English Free translation they all came to eat Tok Pisin Free Translation kam olgeta kaikai TC 00:01:47.840 - 00:01:49.874 Kuman_Nina wan- wanpela English Free translation one, one Tok Pisin Free Translation wan- wanpela TC 00:01:50.300 - 00:01:51.566 Kuman_Nina (Waim: kuman kando) English Free translation (Speak in Kuman) Tok Pisin Free Translation (Waim tok: toktok long Kuman tokples.) TC 00:01:51.650 - 00:01:52.220 Kuman_Nina Ehh English Free translation HES Tok Pisin Free Translation Ehh TC 00:01:52.352 - 00:01:52.910 Kuman_Nina Wanpela man i go (Waim: Kuman kando!) English Free translation One man went (Speak Kuman!) Tok Pisin Free Translation Wanpela man i go (Waim tok: toktok long Kuman tokples!) TC 00:01:53.390 - 00:01:55.310 Kuman_Nina Yungu kengwa English Free translation they built a house Tok Pisin Free Translation Ol wokim haus TC 00:01:55.970 - 00:01:57.086 Kuman_Nina yungu keikei pandegl mogle eheh wokim haus English Free translation After building and building the house, eh, bulding the house Tok Pisin Free Translation Ol wokim haus pinis nau TC 00:01:58.064 - 00:02:00.914 Kuman_Nina yungu keikei pandegl mogl tangena pi si nagle di ongwa English Free translation after building and building the house (bird blind), the next day he went to hunt Tok Pisin Free Translation Em wokim haus pinis nau, ok, nau tomoro bilong em, em i go long kilim ol dispela pisin. TC 00:02:01.484 - 00:02:04.250 Kuman_Nina ongrwai angigle ta imbo noglo pai mogle English Free translation when he arrived his brother (friend) was already there Tok Pisin Free Translation Taim em go kamap long hap, em lukim wanpela fren bilong em i go hait long dispela haus we em wokim long em. TC 00:02:05.300 - 00:02:07.436 Kuman_Nina kua sungwa bogl kike dongwa iwe English Free translation he shot the bird, (the spear) dragged the bird with it. Tok Pisin Free Translation Man ya sutim wanpela pisin na spia kisim dispela pisin ya go TC 00:02:07.580 - 00:02:09.290 Kuman_Nina eh, kua i nabogl yeingra wa tambogl yendre mogle uu English Free translation Huh? I built this house. Who is this guy who came here Tok Pisin Free Translation Huh? Haus ya mi wokim ya. Na husait i wok long kam hait stap. TC 00:02:10.526 - 00:02:13.580 Kuman_Nina supia taragl ere yungugl nokopai ere si mogl marai English Free translation with spears and stuff, in the hiding house where he is hunting. Tok Pisin Free Translation ol spia na bunara, man ya putim na wok long kilim ol pisin stap long en. TC 00:02:13.850 - 00:02:16.976 Kuman_Nina gangie wagle endungwa, windagl mandagl di English Free translation he shot him with a spear (lit:it goes through the skin) (old Kuman lang) he got hurt Tok Pisin Free Translation man ya belhat na sutim dispela fren bilong em wantaim spia, na man i kisim spia TC 00:02:17.126 - 00:02:19.646 Kuman_Nina pra bogl enduengwa bogl enduengwa, kunda mangigl boglbogle ungwa English Free translation they fight and fight they fight (within close relations-tribe or family, 'feud') Tok Pisin Free Translation nau ol fait igo igo, na dispela fait em long ol yet TC 00:02:20.072 - 00:02:23.096 Kuman_Nina ende pipi kime womatne pipi English Free translation they went down to Womatne Tok Pisin Free Translation Nau sampela bilong ol i ranawe i go daun long Womatne. TC 00:02:23.360 - 00:02:25.202 Kuman_Nina ende pi kime Simburkair English Free translation they went down to Simburkair Tok Pisin Free Translation Na long Simburkair tu TC 00:02:25.358 - 00:02:27.080 Kuman_Nina ende pi goglme kime pinde, endengwa ime kano English Free translation then they went to Goglme you see, they went there Tok Pisin Free Translation Na sampela bilong ol i go daun long Goglme, yu lukim? TC 00:02:27.716 - 00:02:30.296 Kuman_Nina Minga-Barengle meglwa English Free translation (some) stayed in Minga-Barengle Tok Pisin Free Translation Nau sampela bilong ol i go daun moa na stap long Minga-Barengle. TC 00:02:31.658 - 00:02:32.732 Kuman_Nina mogl ana mogl ende ikene giai engwa English Free translation some of them moved back to Giai (see map in notes) Tok Pisin Free Translation Ok, nau sampela bilong ol i suruk kambek gen na stap long Giai TC 00:02:33.560 - 00:02:35.426 Kuman_Nina Giai engwa English Free translation they went to Giai Tok Pisin Free Translation Nau ol go long Giai TC 00:02:36.896 - 00:02:37.928 Kuman_Nina No yomba iwe English Free translation We people Tok Pisin Free Translation Mipela ol dispela lain TC 00:02:38.324 - 00:02:39.314 Kuman_Nina yawagl mogle endimbo engwa iwa English Free translation From here (=Giai), they went over there (=Openga) Tok Pisin Free Translation Mipela stap long hia (Giai), na muv i go long (Openga). TC 00:02:39.548 - 00:02:41.630 Kuman_Nina ana kambe gagl nemeglo kande we English Free translation then they cooked banana and while eating Tok Pisin Free Translation Nau mipela i kukim banana na kaikai istap, TC 00:02:42.002 - 00:02:44.360 Kuman_Nina ene nunu nunu di siragl pre di mepme di yet dingwe na nunumbe kinde kondingra wa na kangana English Free translation why do you ask why I'm whispering ('Nunu')? I already left Nunumbe (=Openga), so you give me this name. Tok Pisin Free Translation Bilong wanem yu askim mi, mi toktok isi stap ("Nunu")? Mi lusim Nunumbe pinis, so yu givim dispela nem long mi. TC 00:02:45.734 - 00:02:51.104 Kuman_Nina Nunu nunu dinga i, na kangena yendingai we di mogl English Free translation So you call me Nunu, so you give me this name Nunu Tok Pisin Free Translation So yu kolim mi Nunu, so em minim olsem yu givim mi dispela nem Nunu. TC 00:02:51.386 - 00:02:54.632 Kuman_Nina pi yomba si na nina kinagle English Free translation he went and my father (means his grandfather) started killing people Tok Pisin Free Translation So lapun papa bilong mi em stat i go kilim ol man TC 00:02:54.794 - 00:02:56.588 Kuman_Nina Pi yomba sungwa, awana yagl English Free translation He went and killed, my grandfather Tok Pisin Free Translation Dispela em lapun papa bilong mi. TC 00:02:57.086 - 00:02:58.898 Kuman_Nina pi yomba si pandegl, "Nunu yo" dungwa English Free translation after he went and killed, he said "I'm nunu." Tok Pisin Free Translation Dispela lapun man, i go kilim ol man nau em tok "Mi Nunu". TC 00:02:59.576 - 00:03:01.220 Kuman_Nina Nunu yomane swara ta muni wa English Free translation Nunu, Yomane, we are in the same tribe Tok Pisin Free Translation "Yumi Nunu Yomane wanpela lain Yomane tasol ya" TC 00:03:01.826 - 00:03:03.590 Kuman_Nina Nunu yondungwa kimber agle imbo di English Free translation You say "Nunu", and lift up your weapon. Tok Pisin Free Translation Nau yu tok "Nunu" na apim bunara bilong yu stap. TC 00:03:04.232 - 00:03:06.044 Kuman_Nina Ombugle pi yomba ta sungwa English Free translation Then again he went and killed Tok Pisin Free Translation Nau em i go kilim narapela man gen. TC 00:03:06.644 - 00:03:07.982 Kuman_Nina Si "nunu yo" dungwa English Free translation He killed and then said "I'm nunu" Tok Pisin Free Translation Taim em kilim nau, em tok "Mi Nunu." TC 00:03:08.330 - 00:03:09.392 Kuman_Nina Mmm, yomba iti kunda ere wanwan ende wingwai nono yomane swara iti mun iwa English Free translation Hm, people came back from fighting, we and the Yomane, we are one people Tok Pisin Free Translation Hm, ol man i go pait igo igo na kam, yumi wanpela lain, Yomane tasol i stap. TC 00:03:10.358 - 00:03:14.594 Kuman_Nina Ene Nunu yo tandingi iwe dingo English Free translation I said, "Why are you people calling me Nunu?" Tok Pisin Free Translation "Olsem wanem nau yu kolim mi Nunu," mi tok olsem. TC 00:03:14.888 - 00:03:16.958 Kuman_Nina Na kangena Nunumbe kimbo kindi kondo endi winga English Free translation I left my (old) name over in Nunumbe, and then I came here Tok Pisin Free Translation "Nem bilong mi, mi lusim pinis long Numumbe, na mi kam long hia." TC 00:03:17.012 - 00:03:19.424 Kuman_Nina Kangie ye natngra pre pra English Free translation Well you give me the name already, so it's ok. Tok Pisin Free Translation Nau yu givim dispela nem bilong mi pinis, so em orait.. TC 00:03:19.604 - 00:03:21.152 Kuman_Nina Nunu yo diwa, ene ambu kutninatnga na inagl we dungwa English Free translation "I'm Nunu. So, I will marry your daughter and you can my daughter (intermarriage)." Tok Pisin Free Translation Mi Nunu, so ol pikinini gel bilong yu bai me maritim ol, na ol pikinini gel bilong mi yu ken maritim ol (marit long ol yet). TC 00:03:22.856 - 00:03:25.988 Kuman_Nina Na kutninagla, ene inatn we English Free translation my daughter (of my tribe, available to you for marriage) you can have Tok Pisin Free Translation Na ol pikinini gel bilong mi yu ken maritim ol. TC 00:03:26.924 - 00:03:29.624 Kuman_Nina pra perepere pi ambu bogl imbringai English Free translation then they separate, they have intermarriage Tok Pisin Free Translation Nau tupela i seperet, igo ikam, na marit long tupela yet. TC 00:03:30.230 - 00:03:32.294 Kuman_Nina nomogl omga pandegl mogl i kano English Free translation we stay til this time, you see Tok Pisin Free Translation Nau lukim, mipela i stap igo nau. TC 00:03:32.438 - 00:03:34.250 Kuman_Nina ereme ende ikene wimge iwe English Free translation right now we came back (to Openga) Tok Pisin Free Translation Nau mipela i kam bek gen (long Openga) TC 00:03:35.036 - 00:03:36.854 Kuman_Nina ka yet mitna English Free translation because of this word Tok Pisin Free Translation Em long dispela toktok tasol TC 00:03:37.322 - 00:03:38.402 Kuman_Nina ende pi pi imbo mogl ende ikene umge English Free translation we went over there (Kuman) and then we came back Tok Pisin Free Translation Mipela i go stap long hap, i go na kam bek gen. TC 00:03:38.570 - 00:03:40.358 Kuman_Nina Eh English Free translation Eh, Tok Pisin Free Translation Eh, TC 00:03:41.036 - 00:03:41.966 Kuman_Nina pa mere diwa English Free translation that's all I have to say (The End.) Tok Pisin Free Translation Em tasol hap stori bilong mi. TC 00:03:42.650 - 00:03:44.120