urn:nl-mpi-tools-elan-eaf:1232c02f-45b7-4090-be83-828bea351f22
927
LK: Larry Lindsey Kauanoe Kimura
KS: Kalena Glenn Silva
IN: Ida Kapuʻihilani Feary-Milton Nāone
h: Haumāna
:PW Pila William H. Wilson
:KO Keakealani Olivera
:CH Charles Kale Hanchett
mk: Mea Kelepona
:AS Annie Silva
:RE Rosie S. Kealiʻilani Hanohano Eichenberg
:IF ʻIliahi Kanahele Faulkner
:KC Kuʻulei Ching
:KK9 Kaimanahila Keale
:HK1 Hiʻilei Kanahele
:IB Ilei Jean Keale Jr. (Beniamina)
:AK2 Alvin Kalawe
:MK Mīleka Kanahele
:LK2 Lani Kapuni
:m1 ʻaʻole ʻike ʻia ka inoa o kēia mea kelepona
# Beginning of Hawaiian tape HV24 reel 4.
Topics:
KS gives a greeting chant (oli aloha).
KS talks about himself and his upbringing in Lualualei by his grandmother.
LK and KS talk about the meaning of the place name "Nānākuli."
Student portion - presentation on Molokaʻi and Lānaʻi.
Student portion - presentation on Hawaiian cowboys.
HV24.004
Palapala Leo: Kalena Glenn Silva
## Aloha e Hawaiʻi, ʻo neia ka hola ahiahi, hapalua hola ʻewalu, eight thirty p.m.
# The sound of aloha. In Honolulu, radio 1420 KCCN.
# End of Hawaiian tape HV24 reel 4.
Hui Aloha ʻĀina Tuahine
> Hui Aloha ʻĀina Tuahine he inoa
Hui Aloha ʻĀina Tuahine, ʻeā ʻeā
Ka hui nō ka ʻoi ma ke Kulanui o Hawaiʻi
Hui Aloha ʻĀina Tuahine, ʻeā ʻeā
A Koʻolau Au
< ʻAe, a Koʻolau au
Ua Nani Molokaʻi me Lānaʻi Hula
> He nani Molokaʻi Nui a Hina
Ka heke nō ia aʻo nā ʻailana
Hanohano ka inoa aʻo Lānaʻi
Lei ana i ka pua, ʻo ke kaunaʻoa
Uluwehiwehi aʻo Lanikāula
Ka ulu kukui e kaulana nei
Ua ola nā kini o ka ʻāina
I ka hui hana hala aʻo ke kaona
He wai ʻauʻau aʻo Moaʻula
Hoʻopulu i ka ʻili o ka malihini
Ke moani mai nei ʻala o nā hala
Ke hea mai nei iaʻu aʻe kipa
Hōʻaleʻale i ka ʻehu o ke kai
I ke kūkilakila o Hāʻupu
Ke aku nō wau e ō mai ʻoe
Lei ana ʻo Lānaʻi i ke kaunaʻoa
Hāʻina ʻia mai ana ka puana
Sweet lei kukui ka heke o Molokaʻi
Hāʻina ʻia mai ana ka puana
Sweet lei kukui ka heke o Molokaʻi
Waiomina
> Hemo ka pāpale, hī
Kaulana ʻIkuwā me Kaʻauʻa lā
Nā ʻeu kīpuka ʻili
Nā āiwaiwa o ʻEulopa lā
Waimea e ka ʻeu
Ka ua Kīpuʻupuʻu
Kahua Waiomina
ʻOlua nā moho puni ke ao lā
Nā ʻeu kīpuka ʻili
ʻAʻohe kupuʻeu nāna e ʻaʻe lā
Waimea e ka ʻeu
Ka ua Kīpuʻupuʻu
Ke anu o Kaleponi
Na ke kelekalepa i haʻi maila
Nā ʻeu kīpuka ʻili
ʻIkuwā e ka moho puni ke ao lā
Waimea e ka ʻeu
Ka ua Kīpuʻupuʻu
Nā kuahiwi ʻekolu
Piha hauʻoli ou mau kini lā
Nā ʻeu kīpuka ʻili
Kaulana ka ua Kīpuʻupuʻu lā
Waimea e ka ʻeu
Nā kuahiwi ʻekolu
Kahua Waiomina
Hāʻina ʻia mai ana ka puana lā
Nā ʻeu kīpuka ʻili
ʻIkuwā nō me Kaʻauʻa lā
Waimea e ka ʻeu
Kahua Waiomina
Ke anu o Kaleponi
Hāʻina hou mai ka puana lā
Nā ʻeu kīpuka ʻili
Ke kaula ʻili aʻo kani ka uea lā
Waimea e ka ʻeu
Nā kuahiwi ʻekolu.
Waimea e ka ʻeu
Yahoo_
Hawaiʻi Aloha
> E Hawaiʻi e kuʻu one hānau ē, hānau ē
Kuʻu home kulaiwi nei
ʻOli nō au i nā pono lani ou, lani ou
E Hawaiʻi ~
E hauʻoli e nā ʻōpio Hawaiʻi nei
ʻOli ē, ʻoli ē, ʻoli ē, ʻoliʻoli ē
Mai nā aheahe makani e pā mai nei, pā mai nei
Mau ke aloha no Hawaiʻi
Aloha ahiahi.
Aloha nō. A ʻo Annie Silva kēia.
Aloha.
Yeah. ʻO ia.
Pololeʻi^(pololei) kēlā.
Aia i hea ʻo ia i kēia manawa?
ʻŌ.
Yeah, mahalo.
Yeah.
Yeah.
Pololeʻi^(pololei) ʻoe, pololeʻi^(pololei) ʻoe.
Makemake loa wau no kona^^, Mikimiki nō ʻo ia.
ʻEleu, ʻeleu ka ʻōlelo a ka Hawaiʻi.
ʻEleu.
ʻO ia ka mea nui o kākou a pau loa.
Hapa nō ko kākou, ʻaʻole ʻike ē, a, pilikia.
ʻO ia. Pololeʻi^(pololei) kēlā.
ʻĒ, pololeʻi^(pololei) kēlā.
Aia nō a mikimiki.
Poʻe mikimiki, hapa mai nō ka mikimiki ʻana, a, pilikia kākou.
Hoʻomanawanui nō ka ʻōlelo a ka Hawaiʻi.
Yeah, pololei nō.
Yeah, pololei ʻoe.
^^^
ʻĒ, ma hope wau kamaʻilio me kaʻu moʻopuna.
ʻŌ. Kāhea ʻoe e hele mai i ke kelepona.
Aloha kāua.
A pehea ʻo ʻoe?
A maikaʻi nō, maikaʻi.
ʻŌ, maikaʻi, maikaʻi. A, a, hoʻolohe ʻoe i, i kēia ʻōlelo.
Aloha.
Aloha.
Aloha. ʻO wau nō kēia.
Ka tūtū. ^^^
ʻŌ, nui koʻu haʻaheo,
haʻaheo māiki* wau,
Gee, i koʻu, koʻu mālama ʻana iā ia i kona wā liʻiliʻi, a pau, hele ʻo ia, hoʻi hou nō i, me ka, me ka māmā no kahi liʻiliʻi loa hoʻi ʻo ia.
A, ʻo ia ka mea i noho me, noho ai me aʻu. A hele hoʻi ka māmā i ke kula, a ka pāpā i ke kula. See, ʻaʻole poʻe mālama iā ia. A,
ʻĒ, naʻu nō i mālama nō. ^^^
Yeah. ʻO ia ka mea, n^^, he mea nui kēlā naʻu. ^^^
ʻĒ, ke lohe. ^^^
Ma^^.
Yeah.
Yeah. A hui hou nō.
Aloha.
E, e, kēia e, Rosie S. Kealiʻilani a Hanohano Eichenberg. The co^^, kēia ka cousin o Kalena.
Aloha. A ua hauʻoli nō wau e hoʻolohe iā ʻoukou n^^, no kēia program ʻo ia hoʻi, leʻaleʻa i ka pepeiao au hoʻolohe i ka mea, a, mele Hawaiʻi.
Aloha nō.
E, Kūkū.
Aloha ahiahi, Kauanoe.
Pehea ʻoe?
ʻAe.
Maikaʻi nō wau. Mahalo.
Makemake wau e walaʻau me,
e, kēnā keiki me ʻoe.
Aloha kāua.
Maikaʻi nō au a ʻo ʻoe?
Ke, ke hoʻolohe nei wau i kāu walaʻau. Akamai ʻoe i ka ʻōlelo a ka makuahine. Mahalo nō hoʻi wau i kā ʻolua mau hana maikaʻi.
ʻAʻole. A kaʻu keiki me kaʻu kāne, he haumāna lāua na Kauanoe.
Ua kamaʻāina paha iā ia.
ʻAe.
{Uhu.}
Akamai nō hoʻi ʻoe a hoʻolohe aku nei, ʻōlelo mai nei ʻoe, ʻumikūmāiwa ou makahiki. Akamai ʻoe i ka ʻōlelo a ka makuahine.
ʻAe.
Pololeʻi^(Pololei).
{Uhu.}
ʻAe. Mahalo.
ʻAe.
Aloha ahiahi. ʻO Kauanoe kēia?
ʻO Kuʻulei kēia, e Kauanoe. Aloha ahiahi kāua.
Auē. Kuʻu hoʻolohe ʻana aku nei iā ʻoe me kou hoa kipa,
ʻo Glenn Silva,
ʻAe. Ua lohe nō hoʻi kona mau makahiki, ʻōpiopio nō ʻo ia.
A ʻaʻapo nō kekahi.
Nui kona^^ ʻĒ. I kona hoʻomanawanui i ka hoʻoana^^ naʻauao i ka ha^^, ʻōlelo Hawaiʻi.
And a, ua hiki nō nā, a, Hawaiʻi ʻōpio o kēia manawa, inā ʻike, ke^^ nō hoʻi ka, ʻo ko lākou manaʻo e hoʻomanawanui me kēia walaʻau Hawaiʻi.
Akā, kuʻu lohe ʻana, hilahila kā lākou.
ʻAe.
Hilahila. And kekahi nō hoʻi, a, ʻaʻohe noʻonoʻo mai and no ka mea, ke heleleʻi nei nā mākua, mākua, a, kupuna wahine mā. And i hea, i hea ana ko lākou ʻike ʻana ka walaʻau Hawaiʻi ʻana?
ʻO ia nō. !!
A, mahalo nō ʻoe,
ʻAe.
ʻAe.
Hoʻomanawanui nō hoʻi ʻoukou i kēia mālama ʻana o nā, a,
ʻōlelo Hawaiʻi, and a, koʻu hauʻoli nō hoʻi e hoʻolohe mai iā ʻoukou, nā ʻōpio e walaʻau Hawaiʻi.
ʻĒ.
ʻO ia kuʻu kelepona mai nei iā ʻoe.
Kuʻu hauʻoli nō hoʻi e hoʻolohe mai a i kēia, kēia keiki ʻōpio me ʻoe nō hoʻi. Hoʻomau, hoʻomau ʻou^^, ʻoukou i kēia ʻōlelo Hawaiʻi.
ʻAʻole hāʻawipio.
ʻO mākou nō hoʻi i mu^^ i hope e, e, kōkua hoʻi iā ʻoukou.
A ʻo ia wale nō koʻu e makemake e walaʻau iā ʻoe, e Kaunani^^, e, Kauanoe.
A mahalo nui loa. Na ke Akua e ha^^ e kōkua iā ʻolua.
Mahalo.
A hui hou.
ʻAe. Byebye.
ʻAe, aloha. ʻO, ʻo Kaimanahila kēia mai Niʻihau mai.
ʻAe, aloha ʻanoʻai. A ke hāʻawi aku nei koʻu aloha a nui loa iā ʻoe no ka,
ʻAe, aia, aia wau ma luna, aia ʻo Kamehameha, kula wau kahi hele ai i kēia manawa.
ʻAe.
A, ʻumikūmāhā.
ʻAe.
ʻO,
ʻAe, ʻo Jean Keale.
ʻAe, aia nō ʻo ia, aia i Niʻihau. Aia paha ʻo ia ke hoʻolohe maila i ko kāua ʻōlelo ʻana.
A ke makemake nei e hāʻawi i koʻu aloha i koʻu makua wahine.
ʻAe.
A nui paha kona aloha.
Me nā ʻohana nō a pau loa o Niʻihau,
ʻAe.
ʻAe.
Mahalo.
ʻAe.
ʻAe, mahalo.
Na ke Akua e mālama iā kākou a pau loa.
ʻAe. Mahalo.
Aloha.
Aloha ahiahi. ʻO wau kēia ʻo Hiʻilei, no Niʻihau wau. Aia au ma Kauaʻi nei ma Kaumakani.
ʻAe.
A hauʻoli mākou i ka hoʻolohe aku i nā ʻōlelo Hawaiʻi.
ʻAe. A mahalo nui kēia hoʻolohe ʻana. Hauʻoli mākou. ʻO ia kēia i kāhea aku nei iā ʻoe.
A pehea ʻoe?
Maikaʻi nō mākou.
ʻAʻole. ʻAno makani wale nō.
ʻAe.
ʻAe.
Ma Kauaʻi nei, mālie wale nō, ʻo ka makani, ʻo ia wale nō.
Aia au ma Kaumakani.
A, mea, makemake wau e hāʻawi aku i ka mahalo a nui loa no kēia, a, mea i hana ʻia no nā ʻōlelo makuahine, a, e hāʻawi pū aku i ke aloha iā ʻoukou ma Honolulu, ma laila. A pēlā pū me koʻu ʻohana ma ka mokupuni ʻo Niʻihau, koʻu makuahine, koʻu makua kāne, me nā ʻohana a pau ma laila,
ʻO Hiʻilei koʻu inoa.
Koʻu inoa mua ʻo Blossom Hiʻilei Kanahele.
A koʻu sister in-law kēlā ʻo Mīleka Kanahele.
ʻO ʻIliahi he cousin ʻo ia no kaʻu kāne.
A noho wau ma Kauaʻi nei, hele ma ke kula ma Kaumakani,
Kauaʻi.
ʻAe.
Aloha nō. Aloha kēia hui ʻana ma ke kelepona. A,
A pēlā pū me ʻoukou ma laila. Aloha, a hui hou kāua,
ʻo kākou a pau.
Mahalo.
ʻAe, aloha nō. A ʻo Jean Keale Jr. kēia, ka, ka, kita, I mean, te ka,
ʻŌ, {mū,} ʻae.
ʻAe.
A ma mua o koʻu walaʻau ʻana aku, makemake wau e hāʻawi koʻu aloha i nā poʻe a pau ma Niʻihau. Maopopo nō iaʻu aia lākou ke hoʻolohe maila. ^^^
ʻAe.
A, pe^^, hiki iaʻu ke walaʻau me Kalena?
ʻAe.
ʻAe, aloha nō.
ʻAe, maopopo nō iaʻu, aia nō ʻo Kamehameha ke kali nei.
^^^
ʻAe, he^^, hele mai e aʻo, aʻo i nā ʻōlelo kanaka i kēia poʻe o neʻi nei.
Maikaʻi. ʻAʻohe nō naʻe au e lawe i, i kēlā hale kula, nā kula.
ʻAʻohe maopopo iaʻu ʻo koʻu palala wale nō ka mea i kāhea mua aku nei.
ʻAe.
ʻAe.
ʻĒ. ʻAe, mahalo.
Aia, aia, noʻonoʻo aku nei au, ʻae^, walaʻau mai nei ʻo, ʻo mea, ʻo, ʻo Akaka,
Kaniela.
ʻAe.
Nāna, nāna i ʻōlelo mai iaʻu, aia ʻo ia ia, aia ʻo ia ke lawe nei i nā hana na Kimura,
kona inoa, ʻae,
Nāna e aʻo iā ia.
ʻAe.
Hauʻoli aku nei au i koʻu ʻike ʻana aku iā ia.
ʻAe. ^^^
Maikaʻi me nā, a,
kula, nā^^, ʻAʻohe nō naʻe maikaʻi nā^^. ^^^
ʻAʻohe oʻu makemake e hōʻike aku. ^^^
Aha?
A, ʻelua koe makahiki. Lōʻihi kēlā. ^^^
ʻAe.
ʻAe. Mahalo kēia walaʻau ʻana.
Ke Akua pū me ʻoukou a pau.
ʻAe.
A hui hou. Byebye.
ʻŌ, aloha ahiahi. Aloha ahiahi. Ke hoʻolohe nei wau i kāu program,
ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Nui loa koʻu makemake a hele mai nei wau e, e kāhea iā ʻoe ma ke kelepona.
Yeah. Makemake loa wau i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Makemake wau i nā mea Hawaiʻi a pau.
Ka meaʻai Hawaiʻi, nā.
Yeah.
No, no, no, no Hawaiʻi mai wau no ka ʻāpana o Puna, ʻo ia koʻu home.
E, Pāhoa.
Kahi o ka papaya, e,
e hoʻouna ʻia mai nei i Honolulu a i nā ʻāina haole.
No kekahi mea aʻu makemake loa ai,
i kēia manawa.
A, a, kākaʻakahi^(kākaʻikahi) loa paha, a i ʻole, ʻaʻole nō paha poʻe maopopo i ka helu pō, ʻo ia hoʻi, ka helu māhina^(mahina).
E like pū me Hilo, Hoaka, Kūkahi, Kū, Kūlua, pēlā wale aku, ē?
A hiki i ke kau hou ʻana mai o ka māhina^(mahina).
Mea nui kēlā.
Yeah, ma ka mea haole. I nā, nā mea Hawaiʻi o kēia manawa aʻu e hoʻolohe nei, kāpulu.
Kāpulu ka ʻōlelo, kāpulu ka unuhi ʻana i ka manaʻo o ka ʻōlelo.
ʻĒ. Yeah, akamai maoli ʻoe i ka ʻōlelo Hawaiʻi,
a no nā poʻe ʻōpio.
I ka, ka, kekahi poʻe ʻōpio i kēia manawa, inā ʻoe ʻōlelo aku ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, namu ʻia mai ʻoe.
A he hilahila kēlā ʻano.
ʻO, ʻo ia ko kākou ʻāina kēia ʻo Hawaiʻi nei,
E maopopo iā kākou ka ʻōlelo Hawaiʻi.
ʻAʻole kākou, na ka poʻe lāhui ʻē e ʻōlelo, e ʻōlelo Hawaiʻi mai iā kākou, a kākou kūnānā.
ʻAʻole pēlā.
ʻO kā kākou ʻōlelo he nani, ʻono. Makemake loa wau e hui me nā poʻe e ʻōlelo Hawaiʻi ana, ē.
ʻĒ?
No, well, ʻaʻole wau e lawe loa nei i kou manawa, eia aku nō ia poʻe,
but make^^ no koʻu, no koʻu makeʻe, a hauʻoli, hele mai nei wau i ke kelepona,
a kāhea aku iā ʻoe i kēia manawa.
Yeah. ʻO Kalawe koʻu inoa.
Yeah.
Inoa Puna. ^^^
Pu^^
A yeah. No laila, aia aku nō i ia manawa, a hui ho^^,
then, mālia^(malia) kāhea hou aku nō wau iā ʻoe.
Yeah.
A, mahalo a nui loa.
{Aha.} Good night.
Aloha ahiahi, e Kauanoe.
Pehea ʻoe?
A ʻo ia mau.
A ʻo ia mau nō koʻu ʻohana.
Ua lohe au i ka leo o kuʻu ʻohana i kāhea iā ʻoe a ma ʻō ma ʻaneʻi i Honolulu nei.
ʻAe. A ua kani mai Kauaʻi mai.
ʻO kaʻu kēia i kāhea aku nei nō ke aloha ʻohana. A, i kēia walaʻau ʻana o kāua, ua makemake au e hāʻawi i kuʻu aloha iā lākou a pau loa mai Niʻihau a hiki i ka poʻe o Hawaiʻi i kāhea iā ʻoe.
A kaʻu^^, mamake au e kamaʻilio me,
A ʻo ia.
He aloha ahiahi nō ko kāua. Pehea,
Pehea ʻoe?
ʻŌ,
nui ka hauʻoli.
A aia nō lā ke ʻōkuʻu nei, ke hoʻolohe aku nei i nā mau mea a ʻoukou e kamaʻilio mai nei ma loko o ka, kēia mīkini hoʻolele leo.
A he aha nā mau mea hou o, o kēia lā a ʻoukou i hoʻomākaukau ai?
^^^
ʻO ia?
ʻŌlelo, ʻōlelo aku ʻoe iā, iā Kauanoe, waiho mālia ka manawa no ka poʻe kāhea ana iā ʻoe, no ka mea,
nui paha nā poʻe mamake e kamaʻilio i ka ʻōlelo Hawaiʻi paha.
A i kēia manawa, ke lohe nei kākou i nā poʻe a pau i, i maopopo i ka ʻōlelo makuahine ma loko o kēia mea.
A ʻo ia.
ʻAe, ʻae.
Pololei.
ʻAe. Mahalo kēia hui ʻana, a hoʻomau i ka mea maikaʻi.
A ʻo ia.
Aloha.
ʻAe, aloha ahiahi. !!
Ka leo kēia Molokaʻi.
Aloha nō.
A ʻo ia.
Auē. Nui ka hauʻoli kēia, hoʻolohe aku nei wau i ko ʻolua mau leo. Nui ka hauʻoli, a ʻo ia hoʻi, ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.
ʻAe, no ka mea, he kamaliʻi ʻōpiopio wale nō ʻoukou, akā nō naʻe, auē, puka mai ka ʻōlelo, a, ua, ke, a, ^^^ ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi, hauʻoli nō hoʻi ka pepeiao o nā kūpuna.
A, a, ʻo ia hoʻi, ʻaʻohe kēia he hana liʻiliʻi, he hana nui kēia.
ʻAe. Ke, keiki ka^^ kaʻu i a, i hoʻomaopopo, ʻo ia hoʻi, aia i kēlā kula ʻo University Hawaiʻi, ʻo Don Mahi?
ʻAʻole ʻoe i kamaʻāina.
ʻAe, ʻae. A ʻo ia hoʻi, ke aʻo nei, ʻaʻole, hoʻomaka wale nō kēia, ʻakahi nō ʻo ia hoʻomaka.
ʻAʻohe ʻo ia ʻike nā huaʻōlelo. He keiki Hawaiʻi, akā nō naʻe, ʻaʻohe ʻike i nā huaʻōlelo Hawaiʻi.
ʻAe.
ʻAe, pololoi.
ʻO, ʻo ia hoʻi, ʻaʻohe hiki iā ia ke aʻo ma ka hua, a, {mū,} a ha, pākahi. Aia nō walaʻau pū, aia, a pe^^ a, ma laila, n^^, ʻike.
A inā ʻōlelo, a like me he^^ hele, ma ʻō, ma ʻaneʻi. Aia nō walaʻau,
ʻAʻole hiki, inā ʻo^^ !!
Pololoi.
{Aha.}
So nui koʻu hauʻoli i ka lohe ʻana ko ʻolua leo.
Molokaʻi. Aia wau ma mua o ke, ka hale kula ʻo Kilohana.
Aia, aia kēia i, i Pūkoʻo.
A ʻo ia.
ʻŌ.
Ma ha^^ Ō, ʻaʻohe ʻoe mākaʻikaʻi ma kēia ʻaoʻao nei.
He uʻi nō ko Molokaʻi.
Ua nui nō hoʻi ko mākou makani, a,
ua liʻiliʻi.
Ulu mai ka nāʻeleʻele o loko o ka pā. Nui ka hana.
A hauʻoli nō wau i ka walaʻau ʻana me ʻoe.
A hoʻomau nō i kēia hana.
Aʻo nui i kā kākou poʻe kamaliʻi.
ʻO ia ko mākou pilikia nā kūpuna, hūnā i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Hu^^ u^^ ha^^ ʻōlelo Hawaiʻi, mea, a, kolohe wale nō.
Aia ma laila ka pilikia.
ʻAe.
ʻAe, pololoi.
A. So hauʻoli nō.
ʻAe.
ʻAe, pololoi.
Aloha.
Aloha. Pehea ʻolua?
Auē. Na^^, hauʻoli nō hoʻi kuʻu puʻuwai i ka lohe ʻana i ko ʻolua leo.
E nā ʻōpiopio, mālama hoʻokipa i nā ʻōlelo o ka Hawaiʻi nei.
Aʻo aku i ko kākou poʻe kamaliʻi,
pōkiʻi.
!!
ʻAe.
ʻAe. No laila, ma laila wau i aʻo ʻia mai. Na kuʻu poʻe kūpuna i aʻo mai.
ʻOliʻoli nō hoʻi !!.
ʻAe.
ʻAe. E like nō hoʻi me ko ʻoukou hele ʻana e hoʻonaʻauao i ko kākou a, ʻōlelo Hawaiʻi.
He nui, he nui ka hana kēlā.
ʻAe.
ʻAe.
ʻŌ. !!
ʻAe.
Ho^^ hoʻo^^ hōʻoi aku loa.
So me ke Akua nō pumehana hoʻokipa a mālama iā ʻoukou, nā ʻōpiopio i loko o ko kākou ʻōlelo.
Mahalo.
Aloha.
ʻAʻole.
E nā makamaka me nā kupa mai Hawaiʻi a Niʻihau. Welina me ke aloha. E hoʻolauna mai kākou i kēia ahiahi, ma ka puana mele aloha a kuʻu hoa kipa, ʻo Kalena Silva e oli ana no kākou.
ʻAe. Mahalo a nui iā ʻoe, e Kalena.
A he nīnau nui kaʻu iā ʻoe. I kekahi poʻe, ʻaʻohe o lākou makemake paha e pane i kēia ʻano nīnau, akā iā ʻoe, ʻaʻohe ou mea e hopohopo ai.
ʻAe. A eia ka nīnau, a ʻehia ou makahiki?
Auē. ^^^
He, he ʻōpiopio nō.
ʻAe. ʻO wau nō kekahi. ^^^
ʻAe. A, pehea nō ʻoe i hoʻomaka mua ai me kēia huli ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi?
ʻAe.
ʻAe. Ua hele nō ʻoe i ke Kula ʻo Kamehameha.
Ma laila nō paha ʻoe i aʻo ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi?
^^^ ʻAe. He, he mau kūpuna paha kou i hiki paha iā lāua ke aʻo mai iā ʻoe i ta ʻōlelo Hawaiʻi?
^^^
ʻAe.
ʻAe. A eia nō ʻoe ke hele nei i ke Kulanui o Hawaiʻi.
A ke aʻo nei nō, nō a i ka ʻōlelo Hawaiʻi.
ʻAe.
ʻAe. ^^^
ʻAe. A pehea kāu hana ma waho aʻe o ke kula, kāu hana i, ma nā mea e pili ana i ka Hawaiʻi?
ʻAe. !!
Nā mele me nā hula,
o nā Hawaiʻi
ʻAe.
ʻAe. A ke^^ Ua lohe nō wau ke aʻo nei nō ʻoe i ka poʻe kamaliʻi o ke kula kiʻekiʻe ʻo Roosevelt i kēia manawa.
ʻAe.
ʻŌ, maikaʻi nō kēlā.
ʻAe. A ua hele nō hoʻi ʻoukou i Hawaiʻi, ē, i kēlā mahina kel^^, ʻelua mahina aku nei.
ʻAe.
ʻĒ, a ua hele ʻoukou, ʻoe i, i hea o Hawaiʻi?
Ma Kona?
ʻAe.
A pehea ka poʻe o kēlā ʻāina, ʻaʻapo paha lākou?
ʻĒ.
{Mū,} poʻe kamaliʻi, poʻe mākua?
ʻĒ.
ʻAe.
A pehea no kēia mua aku? Hele hou ana paha ʻoukou ma nā wahi ʻē aʻe e aʻo ai i ka hula me ke oli?
ʻAe, maikaʻi.
ʻAe.
ʻEhia ʻoukou ma kēia hui Hoʻohawaiʻi Kākou?
ʻEhiku
ʻAe.
ʻAe. ^^^ Nui nō kēlā.
Nui.
ʻAe.
ʻAe.
E kala mai ʻoe iaʻu. E hoʻolaha ana au i ka helu kelepona o kēia wahi i hiki i ka poʻe, iā ʻoukou e nā mea hoʻolohe ana, e kelepona mai inā he manaʻo paha ko ʻoukou. ʻO, ʻo ia ka helu ʻeiwa ʻelua ʻekolu, ʻole ʻehā ʻole ʻelua. Helu ʻeiwa ʻelua ʻekolu, ʻole ʻehā ʻole ʻekolu. Me ka helu ʻeiwa ʻelua ʻekolu, ʻole ʻehā ʻole ʻehā. He wahi pilikia ko mākou i ka hoʻomaka ʻana o kēia papahana. A ʻaʻohe puka pono mai ka leo o nā haumāna. No laila, e hoʻokaʻawale ana mākou i wahi manawa ma ka hopena o kēia papahana no lākou. ʻAe. Mahalo nui koʻu i ka poʻe haumāna, nā poʻe ʻōpiopio i ko lākou hoʻomanawanui i ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo o nā kūpuna. ʻAʻole kēia he hana maʻalahi wale kēia.
ʻĒ, ʻae. He hana hoʻomanawanui. A koe kēia, ke ʻano heleleʻi wale nō hoʻi ko kākou mau kūpuna, a, ʻo kekahi o kākou, a, ʻaʻohe o kākou, mea, kupuna, ʻaʻole hiki ke kamaʻilio. A hauʻoli nō wau iā ʻoe, no ka mea, ʻo ʻoe kekahi o koʻu hanauna.
A hiki nō hoʻi kāua ke kamaʻilio ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Kākaʻikahi wale nō kēia ʻano poʻe i kēia manawa
^^^
ʻAe.
ʻAe, e hana nō kākou i ka mea hiki.
ʻAe.
He liʻiliʻi wale nō kā kākou mea e mālama nei i kēia manawa, akā e mālama nō kākou nā mea i koe.
ʻAe.
A ke^^ i kou aʻo ʻana i ka hula, a, he aʻo kūʻahu^(kuahu) paha kēia, hula kūʻahu^(kuahu), a o, a i ʻole, he, nā ʻano hula like ʻole o kēia manawa?
ʻAe.
ʻĒ.
ʻAe. Alia iki.
Aloha ahiahi. Aloha ahiahi. A. Aloha.
ʻAe. He wahi pilikia wale nō kēia. !! mīkini, ʻae.
ʻAe.
A ʻo ia nō ka mea nui ʻo kēia ʻiʻini, ʻo ka hoihoi i loko n^^, o ka naʻau o nā poʻe ʻōpiopio.
Ke paʻa kēlā hoihoi i ka naʻau, a, ʻaʻapo wale nō i ke aʻo ʻana.
ʻAe.
A koe kēia, ʻaʻohe nui loa nā poʻe kumu o kēia manawa, a, eia nō hoʻi kākou ke, ke huli nei i poʻe kumu, poʻe kumu hula, poʻe kumu, a, mele, kumu hu^^, a, aʻo i ke oli, nā oli o nā kūpuna.
ʻAe.
A alia, ē?
Aloha ahiahi.
ʻAe. Aloha nō.
Aloha nō.
ʻAe. ʻO ʻoe nō ke kupuna wahine o Glenn?
ʻAe.
ʻAe. A.
Eia nō māua i kēia kahua hoʻolele leo.
ʻĒ. A mahalo nō i kāu moʻopuna,
no ka, no kona akamai i ka ʻōlelo Hawaiʻi,
me nā hula kahiko,
a me nā oli kahiko.
ʻAe.
ʻAe.
ʻEleu maoli.
ʻAe.
ʻAe.
Pololei. A he hana koʻikoʻi kēia ma nuna o ko kākou poʻohiwi.
ʻAe. No ka mea, ke heleleʻi wale nō ko kākou mea Hawaiʻi.
ʻAe.
ʻAe.
^^^
ʻAe. ʻO kēia ka wā kūpono.
Na ka ʻeleu mikimiki, nāna e ka lawe lilo, ē?
^^^
Auē. ʻAe, mahalo nui i kou kelepona ʻana mai kēia ahiahi, he, he mau manaʻo paha kou, e makemake paha ʻoe e kamaʻilio me kāu moʻopuna?
ʻAe, hiki nō i kēia manawa nō, ke ʻoe makemake.
ʻAe, hiki, alia iki.
Aloha.
Aloha.
ʻAe, ʻae. Aloha nō.
ʻAe, ʻae. ^^^ Nui paha kou haʻaheo i kāu moʻopuna.
Aloha nō.
ʻAe.
ʻĒ.
N^^, nāu nō i mālama
Aloha. ʻAe.
^^^ Ke lohe maila ʻo ia.
^^^ ʻAe. Mahalo,
i kou kelepona ʻana mai.
ʻAe. A hui hou aku nō.
Aloha. Aloha ahiahi.
Aloha nō.
Maikaʻi. ʻO ʻIliahi kēia?
A pehea ʻoe?
ʻAe. ^^^
Hiki.
Hiki.
Aloha ahiahi.
ʻAe, aloha mai nō.
Aloha nō kākou.
ʻAe.
He keiki ʻōpio nō kēia.
ʻAe.
ʻAe, nui kona ʻike.
{Uhu.}
ʻAe.
Pēlā paha. Hilahila paha kekahi o lākou.
ʻAe.
ʻAe. E ola ana, e ola ana, e ola ana nō i ka mamo.
I nā pua i koe.
Ke lawe akula lākou i kēia hana.
I kēia mālama ʻana.
ʻAe.
ʻAe.
Mahalo nui iā ʻoe.
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe, mahalo.
ʻAʻole, ʻaʻole.
ʻAe, mahalo nui.
ʻAe.
Maikaʻi, mahalo.
ʻAe. Aloha.
A hui hou nō.
Aloha ahiahi.
ʻĀ, ʻanoʻai nō kāua.
No Niʻihau mai nō ʻoe?
ʻĒ, eia nō ʻoe ma ke Kula ʻo Kamehameha?
A ʻehia ou makahiki?
ʻUmikūmāhā?
A ʻo ʻoe ke keiki a wai?
ʻO, ʻo Keʻale?
ʻAe. Ua ʻano kamaʻāina wau me kou makuahine.
^^^ Aloha.
ʻAe, hiki. Hiki.
Nui kona hauʻoli i ka lohe ʻana i kou leo.
ʻAe.
Me nā ʻohana a pau loa.
ʻAe. Mahalo nui kou kāhea ʻana mai,
i kēia ahiahi.
A e hoʻomau nō i ka ʻōlelo Hawaiʻi o kākou.
ʻAe.
A. Aloha.
Me ʻoe pū.
Aloha.
Aloha ahiahi.
Mai Kauaʻi mai kēia kelepona ʻana?
Aloha nō. Mahalo nui kou kelepona ʻana mai i kēia ahiahi.
ʻAe. ʻAkahi nō i puka ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ka uea o kēia kahua hoʻolele leo.
Mahalo. ʻAe.
Maikaʻi. A ʻo ʻoukou ma Kauaʻi?
Pehea ʻo Kauaʻi, nui paha ka ua?
Makani.
Pēia nō me mākou i Oʻahu nei.
He ʻano ua liʻiliʻi paha, a i kēia ahiahi a he makani nō.
ʻĒ. ʻO hea ʻoe o Kauaʻi?
ʻŌ, Kaumakani. ʻAe, ʻae.
A ʻo wai kou inoa?
Hi^^ h^^ ʻo kou inoa mua kēlā.
Kanahele, ʻae. Kamaʻāina wau me Mīleka me ʻIliahi.
ʻAe.
ʻĒ.
ʻĒ.
Ua lohe aku nei ʻoe i ka leo ʻōpio o kēia keiki a Jean Keale i kelepona mai nei?
ʻAe. Aloha nō.
ʻAe. Na ke Akua hoʻopōmaikaʻi mai iā ʻoukou.
A hui hou aku nō.
ʻAe. Aloha.
ʻAe. A i kēia manawa, e hoʻolele ana ke keiki o kēia kahua hoʻolele leo i wahi hoʻolaha. Auē.
A kala mai iaʻu. He kelepona hou i kēia manawa. Aloha ahiahi
Kaikua^^, kaikuahine?
Kaikuahine o kēia keiki kelepona mai nei?
ʻAe. Aloha nō kāua.
^^^ Nā poʻe a pau o Niʻihau?
Aloha.
Hiki. Alia iki.
Aloha ahiahi.
ʻAe.
A mahalo nō i kou kelepona ʻana mai.
ʻAe.
E mālama kākou nā mea liʻiliʻi i koe.
ʻAe.
ʻŌ, ʻo hea o Puna?
Pāhoa?
ʻAe. ^^^
ʻAe.
ʻĒ.
ʻAe.
Pololoi.
ʻAe. ^^^
I kēia manawa,
ʻĒ. Mea nui. I kēia manawa, helu kākou ma ka mea haole, Poʻakahi, Poʻalua, ^^^
ʻAe.
Pololoi, pololoi. Ke hoʻomanawanui nei nō mākou, nā mea ʻōpio e aʻo ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi.
^^^ Mahalo.
ʻAe.
ʻĒ. He nīnau kaʻu iā ʻoe e pili ana i,
ʻĒ?
ʻAe.
ʻAe, pololoi.
^^^ Kūnānā, ʻaʻā maka.
ʻAʻohe pēlā ka pono,
ʻAe. ʻAʻohe hoa kamaʻilio i kēia manawa.
ʻAʻohe hoa kamaʻilio, ʻaʻohe mea hiki kamu^^ ke kamaʻilio,
ʻĒ, ʻē.
^^^
Mahalo nui.
Kalawe?
ʻAe. Inoa nō kēlā kupa o Puna.
ʻAe.
Inoa kupa o Puna.
ʻAe.
Kāhea hou mai nō.
ʻAe. Aloha nō.
Mahalo nui iā ʻoe.
Aloha. A, aloha ahiahi.
ʻAe.
Maikaʻi nō kēia. A ʻoe?
Me kāu ʻohana?
ʻĒ.
Auē. Ke aloha o ka puʻuwai.
ʻAe.
ʻAe.
Kalena?
Hiki, alia.
ʻAe. Mahalo i ko ʻoukou kelepona ʻana mai i kēia ahiahi. Nui ko mākou ho^^ ha^^ hauʻoli i ka lohe ʻana i ko ʻoukou leo. A, i, he, he, he pololei nō kāu ʻōlelo e Kalena, ʻaʻole loa e make ana ka ʻōlelo Hawaiʻi. Eia nō ke ola nei. A, he,
he, a, makemake nui koʻu e hoʻomau i ka ʻōlelo Hawaiʻi. A aia nō kēia hana koʻikoʻi i nā poʻohiwi o nā poʻe ʻōpiopio. A aia nō hoʻi i, i, i nā poʻohiwi o nā mākua e aʻo mai i ka poʻe ʻōpiopio i ka ʻōlelo Hawaiʻi.
ʻAe.
Pololoi nō. ʻAe. ʻO kākou nō nā mamo e mālama aku i kēia mea waiwai i hoʻoilina mai iā mākou,
e nā kūpuna.
ʻAe.
ʻAe.
^^^
ʻAe. No Niʻihau nō ʻo ia.
A ke hoʻohauʻoli nei nō ka ʻohana i kēia manawa i ka lohe ʻana i kona leo.
Me ka leo o ke kaikamahine no Niʻihau, ē?
Kekahi i kelepona mai nei.
ʻAe.
{Uhu.} No laila, e nā ʻōpio, e nā mea e hiki ke hoʻomaopopo i kaʻu mea e walaʻau aku nei iā ʻoukou, e hoʻomau aku nō i ka ʻōlelo makuahine o, a kākou.
ʻAe.
ʻAe.
{Mū.}
ʻAe.
ʻAe, alia iki.
Aloha ahiahi.
E kala mai. ʻEā.
Auē. Aloha nō.
Molokaʻi Nui a Hina.
ʻAe.
ʻAe. Mahalo nō i ko ʻoukou hoʻolohe mai iā mākou i kēia ahiahi.
ʻAe ^^^ pololei nō. Hauʻoli nō, nō hoʻi ko mākou pepeiao i ka lohe ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi o kā kākou.
ʻAe, he hana nui nō.
A, a, ʻaʻole wau kamaʻāina.
ʻAe. A e^^ eia nō ʻo ia ke hele nei i ke Kula o nui?
ʻAe.
ʻAe. E paipai aku iā ia,
iā lākou e aʻo.
ʻAe. ^^^
ʻĒ.
ʻĒ, ʻē.
He mea nui kēlā. He mea nui kēlā. Kēlā mea li^^ mau hua ʻōlelo liʻiliʻi wale nō, akā hiki ke hoʻonui a^^,
ho^^ hoʻonui aku.
ʻAe.
ʻAe. Aia hea ʻoe o Niʻiha^^ a mea o Molokaʻi?
A, a, aia i hea kēia wahi?
Pūkoʻo. ʻAe.
ʻAʻole wau i hele i Molokaʻi. Hele wale nō wau i Kalaupapa. ʻAʻole wau i hele i nuna o ka moku,
o Molokaʻi. ^^^
ʻĒ, ʻē.
Pehea ʻo Molokaʻi i kēia manawa?
ʻAe. Pēia nō me ma^^.
ʻĒ, ʻē. Ua li^^.
^^^
ʻAe. Mahalo.
ʻAe, mahalo.
ʻAe.
^^^
ʻAe.
Mai hūnā. E wehewehe aku.
ʻAe.
ʻAe. Mahalo nui i kou kelepona ʻana mai.
Na ke Akua pū me ʻoukou.
ʻAe.
Aloha nui. Aloha ahiahi.
Maikaʻi nō māua.
ʻAe, mahalo.
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe.
A nā, nā kūpuna nō,
kekahi e aʻo mai i ka poʻe ʻōpiopio me nā mākua.
ʻŌ, ʻae.
ʻAe. ʻO ia nā kumu a mai^^, ʻo ia nā kumu maikaʻi loa,
nā kūpuna.
ʻAe.
ʻAe, he nui ka waiwai o ka ʻōlelo Hawaiʻi.
He nui nā mea nani o kā, kā kākou ʻōlelo.
ʻAe.
A na, na kākou nō e hōʻike aku, e hoʻōla hou i ka ʻōlelo o kākou.
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe, mahalo nui.
Aloha a nui. A hui hou.
Aloha ahiahi kāua.
Aloha nō.
ʻO koʻu inoa, ʻo Kauanoe Kimura koʻu inoa.
ʻAe, mahalo. A ʻo koʻu hoa kipa o kēia ahiahi, ʻo Kalena Silva.
Keiki ʻōpiopio nō ʻo ia, like, ʻano like, a, like nō hoʻi ko māua hanauna. ^^^
ʻĒ. ʻAe.
ʻAe, hiki.
A, ʻaʻohe paʻa loa iaʻu. He aha kēia moʻolelo?
Ka inoa, ka, ka i^^ ka ʻāina ʻo Nānākuli?
ʻAe.
ʻAe.
Nānā, nānā hoʻi i kēlā, he nānā.
E kiʻei paha.
ʻĒ, ʻē. Nānā i ke kuli o ke kanaka paha?
Ma ka p^^ ma ka wāwae.
Aʻohe maopopo iaʻu.
ʻAʻohe maopopo iaʻu ka moʻolelo o ka inoa o Nānākuli. ^^^
He kuhi wale nō kēia ma koʻu ʻaoʻao.
ʻAe.
Nui, nui ka manaʻo o nā inoa o ka,
ʻĒ.
{Mū, mū.} Ma ka ʻike ʻana?
Kuli ma ka ʻike ʻana.
A nānā, nānā. ʻAe.
Nānā me ka maka.
ʻAe.
Pehea lā? He, ʻaʻohe oʻu kamaʻāina me ka ʻāina o Nānākuli.
He kuhi wale nō kēia ma kuʻu ʻaoʻao e^^ ʻo nānā, nānā nō me ka maka.
Wāwae paha. He moʻolelo nō ko nā inoa a pau o Hawaiʻi.
ʻAʻole hea wale ka poʻe Hawaiʻi i, i ka inoa. He manaʻo nō.
ʻAe. He manaʻo nō. ʻAe
ʻO wai?
ʻO wai?
Pehe^^.
Pehea, ʻaʻole maopopo iaʻu. No Hawaiʻi, ka moku o Keawe au. A ʻaʻole wau kamaʻāina loa me kēia mokupuni ʻo Oʻahu nei.
ʻAe. A e hele, hele huli paha i waena o nā kūpuna, nā poʻe kupa o ka ʻāina, na lākou nō i maopopo ai,
i ka moʻolelo. ʻAe.
ʻAe, mahalo. Mahalo nui kou kelepona ʻana mai.
ʻAe, a hui hou aku,
Mahalo. Me ʻoukou pū.
Aloha. Nānākuli. Ua paʻa nō paha i kekahi poʻe. ʻAʻole nō i paʻa iaʻu. ʻAe. I, i koʻu lohe, ʻano lohe liʻiliʻi wale nō wau i ka moʻolelo e pili ana i ka inoa o Nānākuli. I ka wā kahiko, a, he, he, ka poʻe e noho ana i Nānākuli. Nānā wale nō lākou i ke kuli o ke kanaka. Akā, ʻaʻole kēlā ka moʻolelo piha loa.
ʻĒ,
Wī ka ʻāīna. ʻAe.
ʻĒ. A pehea i puka ai?
Pehea i puka ai kēia inoa Nānākuli?
ʻĒ.
ʻAʻohe kipa ʻia mai.
A nānā wale nō i ke kuli o ke kanaka.
ʻŌ, mea, nānā me ke kuli, me ka hoʻokuli?
ʻĒ.
ʻAʻohe au maopopo loa i ka moʻolelo.
ʻAe.
A i kēia manawa, e hoʻokani ana mākou i kēia papahana a nā poʻe haumāna i hoʻomākaukau ʻia ai. E hoʻolohe mai ʻoukou.
ʻAe. Mahalo nui iā ʻoukou no ko ʻoukou hoʻomanawanui mai me mākou i kēia ahiahi no ka pilikia o kēia, ka hoʻomaka ʻana o kēia papahana. Ma mua nō naʻe o ka hoʻopau ʻana o kēia papahana, makemake wau e ~
## ʻAuhea ʻoukou e nā makamaka. E hoʻolohe mai iā mākou, nā ʻōpio o ke Kulanui o Hawaiʻi. E lohe ana ʻoukou i nā mea e pili ana i nā hana, a me nā ʻike o nā kūpuna i aloha nui ʻia. E hoʻolele ana Ka Leo Hawaiʻi i nā Poʻalua o kēlā me kēia pule ʻelua. E hoʻomaka ana kēia hoʻolele leo i
kēia manawa, ka hola ʻewalu o ke ahiahi.
ʻAe. Aloha kākou. Noʻu nō ka hauʻoli hele mai e kamaʻilio a kūkākūkā nō hoʻi me ʻoukou i kēia ahiahi. A i kēia manawa, makemake wau e kipa iā ʻoukou a pau loa me kēia oli. A ua kāhea ʻia he oli aloha. A ʻo kēia oli, he oli kēia e kipa ana iā ʻoukou a pau loa e ka poʻe e hoʻolohe ana i kēia hoʻolele leo i kēia ahiahi. A ma ke ʻano. ʻo ke ʻano ke, a, ke ʻano kahiko, ka poʻe kahiko, e kipa an^^, e kipa ana wau iā ʻoukou a pau e hoʻolohe i kēia ahiahi.
Oli Aloha
>> Onaona i ta hala me ta lehua
He hale lehua nō ia na ka noe
ʻO taʻu nō ia e ʻanoʻi nei
E liʻa nei hoʻi o ta hiti mai
A hiti mai nō ʻoutou
Hiti pū nō me te aloha
Aloha ē, aloha ē
ʻAe.
{Uhu.}
A ʻumikūmāiwa oʻu mau makahiki i kēia manawa.
ʻAe.
ʻAe, ʻōpiopio nō hoʻi. A ʻo ʻoe kekahi?
^^^
Auē. Mai kuʻu wā liʻiliʻi mai ka hoihoi i kēia mau mea Hawaiʻi.
ʻAe. A ua hānau ʻia mai wau ma Honolulu nei, a, akā, i kēlā manawa, a ha^^ hana nō koʻu mau mākua, hana nō hoʻi lāua, a, ʻaʻohe, ʻaʻohe loaʻa ka manawa iā lāua e mālama iaʻu i kēlā manawa. A no laila, hele aku wau i Waiʻanae e noho me kuʻu tūtū, a aia ʻo ia i Lualualei. A, noho wau me ia no ʻelua makahiki. A i kēlā manawa, akā, i kēlā manawa, ʻaʻole ʻo ia i walaʻau mai iaʻu ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ma ka ʻōlelo haole wale nō. Auē, hoʻohaole nō hoʻi paha kēlā. Akā, ʻo, ʻo ia nō kāna hana, ʻōlelo ha^^ ʻōlelo haole wale nō. Akā, i kēlā manawa, lohe akula wau i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a nui koʻu hoihoi. Hō, nahenahe nō hoʻi ka ʻōlelo i ka pepeiao. A lohe akula wau i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a, akā, ʻaʻohe^^ Lohe akula wau me ka maopopo ʻole.
ʻAe. E hele wau i ke Kula ʻo Kamehameha.
ʻAe. Ma laila nō. Ua hele, mea, hoʻoko^^ komo wau i loko o ka papa ʻeiwa ma Kamehameha. ʻO Sarah Quick ka inoa o kaʻu kumu kula Hawaiʻi mua. A aʻo mai ʻo ia iaʻu i ka ʻōlelo Hawaiʻi a hoʻomaka wau ma laila. Ma mua o kēlā manawa, ʻaʻole hiki ke ʻōlelo Hawaiʻi. Auē.
ʻAe. ʻO koʻu tūtū, ʻo Annie Silva kona inoa. A aia ʻo ia ke noho nei i Lualualei ma, ma, ma, ma ka ʻaoʻao Kona o kēia mokupuni ʻo Oʻahu. A hiki iā ia ke ʻōlelo Hawaiʻi. A kekahi lā, kelepona aku wau iā ia, a ʻōlelo aku wau iā ia, "ʻĒ, pehea, hiki paha iaʻu ke aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi?"
Pane mai ʻo ia iaʻu, "ʻAe, hiki nō. He mea maʻalahi nō hoʻi ka ʻōlelo Ha^^ a, Hawaiʻi."
A, nui koʻu hoihoi i kēlā manawa, a ma ia manawa aku, a, walaʻau Hawaiʻi wale nō hoʻi māua.
ʻAe, pololei.
ʻAe, ʻae.
ʻO ʻoe nō kaʻu kumu kula.
^^^
A nui koʻu hoihoi i nā mea, i nā oli, nā mele hula, a nā mea kahiko e like me kēlā. No ka mea, aia ka nui o ka wai^^ aia ka nui o ka hoʻoilina waiwai Hawaiʻi ma laila, i kuʻu manaʻo. A no laila, a, ua hoʻomaka wau i kēlā, kēlā makahiki, kēlā makahiki aku nei, ua hoʻomaka wau i ka, i, i nā haʻawina oli me Hoʻoulu Cambra ma Kamehameha. Akā i kēia manawa, aia wau me ke Kulanui o Hawaiʻi a hoʻomaka nō ma laila. A hele wau i ka Hālau o Māiki kekahi. Aia ʻo ia ma ke alanui ʻo Keʻeaumoku, kokoke i Ala Moana nō hoʻi. A ʻo Hoʻoulu Cambra a me Māiki Aiu kaʻu mau kumu kula Hawaiʻi.
Ma nā mele Hawaiʻi hoʻi.
ʻAe, pololei.
Pololeʻi^(Pololei) nō. ʻAe.
Nui ka hoihoi. Nui ka hoihoi.
A ʻae. I kēlā pule aku nei, hoʻomaka nō hoʻi mākou, ka poʻe o E Hoʻohawaiʻi Kākou, he hui kēlā ma ke Kulanui o Hawaiʻi, a, hoʻomaka nō hoʻi mākou i kēlā pule aku nei e aʻo i kēia poʻe, kēia poʻe haumāna i, mai, mai ke kula kiʻekiʻe ʻo Kameha^^ ʻo Roosevelt mai, a makemake kēia poʻe haumāna e aʻo i nā mea e pili ana i ka hula. A ʻo mākou, ka poʻe ma E Hoʻohawaiʻi Kākou, he mau haumāna nō hoʻi, ʻaʻole i ʻūniki, ʻaʻole, ʻaʻole mākaukau loa i nā hula, ʻaʻole mākaukau loa i ke oli, a pēlā wale aku. Akā hele wale aku nō hoʻi mākou e kōkua, kōkua wale nō hoʻi mākou iā lākou.
A, no ka mea, makemake nō hoʻi lākou e hōʻike aku i kekahi, pehea, kekahi a, hōʻike no, no n^^ a, pehea, ka lā o {mū,} ka lā mua o Mei. A no laila, hele, hele nō hoʻi mākou e ki^^ e kōkua iā lākou.
ʻAe.
ʻAe, pololei. I ka wā hoʻomaha, a, o, o ke Kulanui o Hawaiʻi,
E hele nō hoʻi mākou i, i Kona. A aʻo nō mākou ma laila i nā mea e pili ana i ka hula, a,
A, ma Kailua, ma Hō^^.
ʻAe.
Ma Kailua, Kona, a ma Hōnaunau kekahi.
ʻAe. Akamai nō hoʻi, akamai nō hoʻi lākou.
A nui ko lākou hoihoi i kēia mau mea Hawaiʻi. Hauʻoli nō hoʻi mākou.
ʻAe. Poʻe, a, ʻo ka hapa nui, a, he poʻe kamaliʻi, he poʻe ki^^, he poʻe ʻōpiopio nō hoʻi, no ka mea, i, i ka manawa a mākou i hele ai i laila, a hana ka hapa nui o ka poʻe mākua, no ka mea, a, a, nui kā lākou hana, ʻaʻole hiki iā lākou ke hele mai,
i nā, i nā papa. A no laila, ma hope wale o ke kula, pau ke kula, no kēia poʻe haumāna mai, mai, a, ke kula kiʻekiʻe, a, mai nā kula haʻahaʻa, a hele mai nō hoʻi lākou e aʻo i ka hula.
ʻAe.
ʻAe. E hele ana mākou i Molokaʻi. Hele ana mākou i Molokaʻi,
i kēia, auē, i kēia Mei. ʻAe. Kēia, kēia mahina aʻe. Hele ana mākou i Molokaʻi. A, kipa ana mākou i kēlā poʻe ma, a, ma Kaunakakai, a,
ma, ma kēlā mau wahi.
ʻŌ, ʻaʻohe nui loa. ʻEhiku paha.
ʻEhiku, ʻeono, ʻehiku paha. ʻAe.
ʻEono, ʻae, ʻeono. ʻAe. Lawa nō hoʻi kēlā, ʻeā?
ʻAe.
ʻAe. No ka mea, aʻo nō hoʻi mākou i ka poʻe haumāna, makemake e aʻo i nā mea kumu wale nō, ʻae. ʻAʻole, ʻaʻole, ʻaʻole, ʻaʻole mākou aʻo i nā mea pohihihi, nā mea hohonu loa.
ʻAe. A no laila, ʻo ia wale nō kā, kā mākou hana. A hana nō hoʻi mākou i kēia me ka, me nā, me nā manaʻo maikaʻi, a,
ʻAe.
ʻAe, pololei.
ʻO ia, ʻae. ^^^
ʻAe, he mea maikaʻi kēlā.
ʻAe. ʻAe, pololei. A ke nonoi haʻahaʻa nei wau iā ʻoukou, e ka poʻe hoʻolohe ana i kēia hoʻolele leo, kala mai, ʻeā, inā hemahema nō hoʻi ka ʻōlelo kekahi manawa, a, ʻaʻole kēlā ka hewa,
no kaʻu mau kumu kula.
Naʻu nō ka hewa no ka lohi paha o ka ʻaʻapo ʻana i ka ʻōlelo makuahine. ʻO ia nō paha.
ʻAe.
Pololei.
ʻAe. ʻO ia ka mea maikaʻi.
ʻAe.
ʻAe, ʻaʻole kēia he mau hula kuahu. A, he, ua noa. Ua noa i kēia manawa.
I ka wā kahiko paha, a, ʻae, he mau hula kuahu. A, he mau^^ Nui ka waiwai o kēia mau hula. A hiki i kēia manawa, nui ka waiwai o kēia mau hula.
A hohonu loa kekahi.
ʻAe.
ʻŌ, a, a he mea ʻole ia. A he mea ʻole ia, ʻae.
Akā, ʻō, makemake nui loa wau e a, i, inā he mau, a, makemake wau e ʻōlelo iā ʻoukou, e ka poʻe mākua, ka poʻe kupu^^, kūpuna, inā he mau moʻopuna kāu, a inā he mau keiki kāu, a inā hiki iā ʻoe ke hoʻouluulu i kā lākou, i ka ʻiʻini o loko o ko, o lā^^, o lākou e, e ʻaʻapo i kēia mau mea Hawaiʻi e, e ʻimi i ka naʻauao o ko kākou poʻe kūpuna i ka wā kahiko. A he mea maikaʻi kēlā.
ʻAe, pololei nō.
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe. He lana kuʻu manaʻo e, e hiki mai ana ka lā, a, lawa nō poʻo^^, nō, lawa nō kēia poʻe, kēia poʻe kumu.
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe. Aloha kāua, ʻeā.
A,
A maikaʻi nō hoʻi kēia. A pehea ʻoe?
A mahalo nō hoʻi wau i kou, kāu kelepona ʻana mai.
ʻAe, aloha kāua.
ʻAe, aloha kāua. Pehea ʻoe?
ʻAe.
ʻAe, aloha nō.
ʻAe, aloha kāua.
A pehea ʻoe?
A maikaʻi nō hoʻi kēia.
A mahalo a nui loa. Kamaʻāina paha wau me ʻoe?
{A.}
{A, a,} a noho ʻoe i Honolulu nei?
A maikaʻi kēlā.
ʻAe.
A, he, a he mea maikaʻi, ʻeā?
Ka ʻōlelo makuahine?
ʻAe.
Well. A hui hou aku, ʻeā.
ʻAe.
ʻĒ, aloha kāua.
Lōʻihi lo^^, lōʻihi loa, ʻaʻole wau ʻike iā ʻoe.
ʻAe. ^^^
E, e hoʻi {mū,} e hoʻi hou mai ana paha kēia.
ʻAe. A pehea kāu ʻōlelo Hawaiʻi i kēia manawa?
ʻAe. A pehea, pe^^, kekahi mau haumāna, he mau haumāna ʻē aʻe paha hiki iā lākou ke ʻōlelo Hawaiʻi ma Kamehameha?
ʻO ia?
A aia ʻo ia i Kamehameha kekahi?
Auē. Maikaʻi kēlā, maikaʻi kēlā.
A,
ʻAe.
Kaniela?
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe, pololei,
Pololei, ʻae.
ʻAe. ^^^
ʻAe. Auē. A pehea kāu hana ma Kamehameha i kēia manawa, maikaʻi?
ʻĒ.
^^^
ʻAe. A kokoke nō pau e, kokoke nō paha e pau?
Kokoke nō paha e puka.
ʻO ia. ^^^ Auē. Aloha nō.
ʻAe.
ʻAe. A hui hou aku, ʻeā?
ʻĒ, mahalo a nui loa.
ʻAe.
ʻAe.
ʻAe. Aloha kāua.
ʻAno^^, ʻAe.
A maikaʻi wau.
^^^
A pehea ʻoe?
ʻAe.
A, pehea lā?
^^^ ʻAʻole maopopo iaʻu, ʻo kēlā e, e hoʻolele paha ana lākou i kekahi mau mea na, a, a nā haumāna i hana ai ma ke Kulanui o Hawaiʻi.
ʻAe. I kuʻu mana^^.
ʻAe. ^^^
ʻĒ, ʻo, ʻo ia nō paha.
ʻAe. Kāhāhā nō hoʻi.
ʻAe. No ka mea, kekahi poʻe, ʻeā, noʻonoʻo lākou, ua make ka ʻōlelo, akā, ʻaʻole. E ola nō.
ʻĒ. E ola nō hoʻi ka ʻōlelo.
ʻAe. Maikaʻi kēlā.
A, ʻē, ʻae. A hui hou aku, ʻeā?
ʻAe.
Aloha nō.
ʻAe.
ʻAe, pololei. A he ʻōlelo noʻe^^ he ʻōlelo noʻeau kēia, a,
e mālama ʻia nā pono o ka ʻāina e nā ʻōpio. A i kuʻu manaʻo, pololei loa nō hoʻi kēia. Pololei nō. Na mākou, na kākou nō hoʻi ka poʻe ʻōpiopio e mālama i kēia mau mea Hawaiʻi. ʻAe.
ʻAe.
Hauʻoli nō hoʻi wau i ka lohe ʻana i kēlā, kēlā keiki kāne i kāhea mai, mai, a, Kamehameha mai ʻo ia,
mai ke Kula ʻo Kamehameha.]
ʻUmikūmāhā ona mau makahiki, akā, hiki iā ia ke ʻōlelo Hawaiʻi. Maikaʻi kēlā.
Hauʻoli nō hoʻi wau. Hauʻoli nō hoʻi wau.
ʻAe. A.
ʻAe, pololei.
ʻAe, ʻae.
A aia ʻo ia i Kamehameha kekahi.
ʻAe, pololei.
ʻAe.
He mea maikaʻi kēlā. He mau manaʻo maikaʻi loa kēlā.
Hoʻomanaʻo wau i kekahi lā, ʻoiai wau ma Kamehameha, a ma ka papa, ma ka papa ʻewalu. A ua hele mai kekahi poʻe mai Niʻihau mai, a, nui ko lākou hoihoi i nā mea ma Kamehameha, a hele mai mākou e mākaʻikaʻi,
a pēlā wale aku, a,
nui nō hoʻi ko mākou hauʻoli, kipa iā lākou.
ʻAe, hiki.
Kilohana?
A, i kuʻu manaʻo,
ʻōlelo ʻia no ka wī o ka ʻāina paha.
No ka mea, ʻaʻohe nui loa ka ua ma, ma Nānākuli, a ʻo ia paha ke kumu,
hea ʻia kēlā,
ʻAʻole maopopo pono iaʻu. Akā, ʻōlelo ʻia, pu^^ puka ʻia kēia inoa no ka nui, no ka, no ka wī o ka ʻāina.
A no ka^^ ʻAʻohe, ʻaʻohe lawa ka meaʻai na ka poʻe i, a, i noho ma Nānākuli. A hele mai paha kekahi poʻe, kāʻalo nō hoʻi lākou ma ka hale. A ʻaʻohe kipa ʻia mai.
Nānā kuli, ʻae.
Nānā, nānā wale nō i ke kuli o ke kanaka.
Hiki paha lāua ʻelua, ʻelua nō hoʻi ma^^,
ʻelua nō manaʻo.
ʻAe. ʻO wau, a, ʻike hemahema nō hoʻi.
ʻAe.
Thatʻs really cool man.
## ~ nani mau. Aloha a nui loa iā ʻoukou a pau, a hui hou aku kākou.
Nā Mokupuni ʻO Molokaʻi A Me Lānaʻi:
Ua hele au i Molokaʻi e hana ma ka mahi hala kahiki i ka makahiki aku nei. A e hele hou ana au i kēia kauwela.
Inā makemake ʻoe e kī i ke kia, he wahi maikaʻi ʻo Molokaʻi no ka kanaka alualu kia.
He mau awāwa nani ko ka ʻaoʻao Koʻolau o Molokaʻi. ʻO ia ʻo Pelekunu, ʻo Wailau, ʻo Waikolu, a ʻo Hālawa. A he wahi uʻi hoʻi ʻo Kalaupapa. Ua kipa aku wau, ~
Pehea nā kahakai ma Lānaʻi? Ma ka ʻaoʻao Koʻolau o Molokaʻi, he pali. Ma ka ʻaoʻao Kona, he wai ʻawaʻawa. A he makani ko ka ʻaoʻao Komohana.
Nui ka loko iʻa ma ka ʻae kai o ke kai ʻawaʻawa. Ua kūkulu ʻia ka loko iʻa e ka poʻe kahiko no ka hānai ʻia ʻana o ka ʻanae me ka^^, ke awa.
Hola ʻehia kēia?
Auē. He papa kaʻu i kēia manawa. A hui hou aku kāua.
@Good evening, you will now hear a dialogue on the islands of Molokaʻi and Lānaʻi. We will now start the live interview portion with Kauanoe, and his guest Glenn Silva.
@ You will now hear a dialogue on the islands of Molokaʻi and Lānaʻi.
We have just heard two pineapple workers discuss their plans for the coming summer on Molokaʻi and Lānaʻi. We now have a short narration on the history of the Hawaiian cowboys since the introduction of cattle by George Vancouver in 1793.
E hele ana au i Lānaʻi e ʻohi hala kahiki. Pehea ʻo Molokaʻi?
Pēlā nō hoʻi ma Lānaʻi. Ua hele mākou i ke alualu kia me ka pana a me ka pua ma laila. Nui ka hoihoi.
ʻAʻole. ʻO ia ka nuʻu kiʻekiʻe o Lānaʻi.
He mau kahakai maikaʻi nō kō^^, ka^^, Lānaʻi. ʻO Mānele kekahi kahaone punahele i ka poʻe ha^^, o Lānaʻi. Aia ma ka ʻaoʻao Koʻolau, kekahi kahaone maikaʻi. Akā, ʻaʻohe alanui i hiki aku ai i laila.
A ma Lānaʻi, nui nā kaha kiʻi ma ka pōhaku ma Kaunolū.
Hapalua hola ʻeiwa.
ʻAe. A hui hou aku.
Ka Paniolo Hawaiʻi:
Na Vanekōva i lawe mua mai i ka pipi i Hawaiʻi nei. A ua hoʻokuʻu ʻia a lehulehu lākou. ʻĀhiu ka pipi o ia manawa. Noho ka hapa nui o ia mau holoholona ma kuahiwi. Na Keoni Pāka mā i hoʻomaka mua i ka huli waiwai o ka pipi. Ma mua, ua kī ʻia ka pipi. A ua hopu ʻia kekahi ma ka lua i ʻeli ʻia. I ka hiki ʻana mai o ka poʻe paniolo, hele lākou e hoʻohei i ka pipi ma ke kaula ʻili. He poʻe Mekiko nā paniolo mua loa o Hawaiʻi nei. Hiki mai lākou ma kahi o ka makahiki ʻumikūmāwalukanakolu. A noho mua lākou ma ka ʻāina ʻo Waimea, Kohala Hema, Hawaiʻi. Na lākou nō i aʻo mai i ka poʻe Hawaiʻi i ka hana cowboy. No ka lohe mau o ka poʻe Hawaiʻi i ka huaʻōlelo Espanol i hoʻopili ʻia i ka poʻe cowboy Mekiko, puka mai ka ʻōlelo paniolo no ka poʻe cowboy. Male kekahi o ka poʻe paniolo Mekiko me ka Hawaiʻi. A aia nō kekahi mau mamo ke ola nei. Kaulana ka poʻe Hawaiʻi i ka hana pane^^ paniolo. I ka makahiki ʻumikūmāiwa me ʻewalu, ua hele ʻo ʻIkuwā Purdy, Archie Kaʻauʻa, me Eben Low i Cheyenne, Wyoming e hoʻokūkū ai nā poʻe paniolo o ke ao nei. A ua hanohano lākou ma kēia hoʻokūkū. A ua puka mai ʻo ʻIkuwā ma ke kūlana helu ʻekahi o ka paniolo.
Aloha.
He aha kou inoa?
ʻŌ. He inoa maikaʻi kēlā.
ʻŌ.
ʻAe. Maikaʻi nō.
He moʻolelo aʻu i makemake.
A kuʻu wā liʻiliʻi, ka hā o kuʻu makuahine i haʻi mai iaʻu, pili ana i kēia inoa o Nānākuli. ʻIke nō ʻoe? Kēia inoa?
A pili ana i kēia wahi.
ʻAe.
A, ua lohe nō wau ke^^ a, pili ana no kēia wahi i Nānā^^ a, Nānākuli. Akā, ka inoa, a, maopopo nō wau.
A.
Nānā.
Kiʻai?
A ma ka pepeiao, or ma ka wāwae?
{A,} ma ka wāwae. ʻAʻole ma ka pepeiao?
{Uhu.}
{Aha.}
Yeah. ʻAe, {aha.}
I nui ka manaʻo ma, ma, ma ka ʻōlelo. Nui.
{Aha.} Pepeiao,
ka, ka wāwae, a ma ka ʻike ʻana.
ʻAe. Nānā,
ma kou maka.
ʻAe.
Nānā ka maka.
Pili kēia moʻolelo ma ka kuli o ka wāwae, a ʻo ma ka kuli o ka pepeiao?
{Mū.}
ʻAe.
ʻAe.
He manaʻo nō kēlā.
ʻO kēia kanaka ka mua i noho ma kēlā ʻāina?
A, kēia kanaka?
ʻO kēia kanaka i ʻike, kēia wahi? Nāna nō, nānā,
ma kona nānā ʻana?
{Uhu.}
Maopopo !!
Yeah kuʻu wā liʻiliʻi,
ʻAe.
A ke Akua pū me ʻoe.
Mahalo.